گنبد هارونیه تنها اثر بر جای مانده از توس قدیم

تنها ثر بر جای مانده از توس قدیم بنای آجری است معروف به گنبد هارونیه که در دهه های اخیر به همت انجمن ثار ملی و میراث فرهنگی خراسان مرمت و باز سازی شده است مردم این بنا را زندان هارونیه می نامند و در متون وسفر نامه ها از آن مسجد توس آرامگاه و خانقاه غزالی نام برده شده است.

هارونیه که احتماﻷ مدرسه یا خانقاهی مربوط به سدﺓ هشتم می‌باشد سنگ یادبودی بنام محمد غزالی در وسط محوطه کارگذاشته شده است. چون آرامگاه « مام محمد غزالی » در توس می باشد و محل آن دقیقاً روشن نیست ، در مجاورت این بنا به یادبود این دانشمند ، سنگ مزاری نصب شده است .

این ساختمان زیر زمینی دارد که عقیده عمومی مردم این است که به عنوان زندان از آن استفاده می شده است. تحقیقات اخیر نشان داده که هارونیه صرفا آرامگاه یا خانقاهی است گه در سده های هفتم یا هشتم هجری هم پهلو با یک بنای مذهبی دیگر و بر روی خرابه های ابنیه کهن ساخته شده است این بنا مشتمل بر یک فضای وسیع مربع گنبد دار به ارتفاع حدود25 متر و وسعت 12*12 متر است در انتهای بنا سه حجره با اتاقک با تزئیناتی شامل گچبری قرار دارند تزدینات خارجی آن منحصر به قابهای عمودی وستون نماهای طرفین ورودی می باشد.

راه پله هایی دارد که می توان به طبقه دوم بنا رفت فعلاً آن را بسته اند ولی در دوران کودکی من باز بود و طبقه دوم را نیز چند بار دیده ام فضای بسیار کوچکی دارد. محل جدیدی که به تازگی در این محوطه توسط باستان شناسان پیدا شده ، می گویند مدرسه یا مسجد بوده است